İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİNİN ANA KAYNAKLARI

 

İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİNİN ANA KAYNAKLARI

 1- ÇİN YILLIKLARI 

Dünyada tarih yazma geleneğinin en eski olduğu millet Çinlilerdir. M.Ö. 841 yılından itibaren kronolojik olarak tarih yazdıkları bilinmektedir. Çinliler kendileri ile alâkâlı bu tarihleri yazarlarken kendilerine komşu olan ve karşılıklı münasebet kurdukları milletlerin ve boyların tarihlerini de kaleme almışlardır. Bu eserler kendi tarihlerini ön planda tutmak için yazılmış olsa da Çin tarihini inceleyerek Türk tarihi ile ilgili birçok ipucu edinmemiz mümkündür. Çin kaynaklarını şu şekilde sınıflandırabiliriz: a- Metal ve taş eserler üzerindeki yazılar b- Kemik ve kaplumbağa kabukları üzerindeki yazılar *(Bu iki kategoride verilen bilgiler efsanevi olarak nitelendirilse de bu bilgiler Türklerin ilk atalarına ait olarak değerlendirilir.) c- Klasik kitaplar d- Hanedan Tarihleri * (Çin tarihi hanedanlar üzerinden devam eder.) e- Ansiklopedik eserler f- Kronolojik eserler Çin Yıllıkları: Hanedan Tarihleri Resmi Çin tarihi M.Ö 104 yılında yazılmaya başlanmış ve 1927 yılında son bulmuştur. Dönemin hükümeti son tarihin dağıtımını yasakladığı için Çin tarihleri günümüzde 26 hanedan yerine 25 hanedan tarihi adıyla ifade edilmiştir. *26 hanedan tarihinde toplam 4052 cilt vardır. Her bir cilt 4 ile 7 varak arasında değişmektedir. En küçük tarih 36, en geniş tarih ise 536 cilde sahiptir. Hanedan tarihlerini 5 bölüme ayırabiliriz: a. İmparator yıllıkları b. Asil aileler c. Kronolojik tablolar d. İlmi risaleler e. Biyografiler * (Bu bölümün sonunda yabancıların biyografilerine yer verilen kısımda Türk tarihi ile ilgili çok fazla bilgi vardır.)

 ÖNEMLİ NOT: Batılı tarih yazımında göz ardı edilen iki durum: 1. Çinliler kendilerinden olmayan milletlere barbar dememişlerdir. Barbar kelimesinin onların kültüründeki asıl anlamı “kuzeyli yabancılar, güneyli, batılıdoğulu yabancılar”dır. 2. Çinlilerin olayları kendi milletini yüceltmek için anlatmasından dolayı Türklerin başarılarını küçümsemişlerdir. Batılı tarih yazımında Çinlilerin olayları kendi bakış açılarından ve taraflı bir şekilde anlatmaları gözden kaçmıştır. • Yıllığın tam olarak batı dillerine çevirisi yapılamamıştır. * E. Chavannes, B. Watson gibi ilim adamları bazı bölümlerini çevirmişlerdir. Bugün Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı Uygur Özerk Bölgesi’nde bulunan Xinjiang Üniversitesi İlmi Araştırmalar Dairesi’nin “24 Tarih’teki Türkistan’a Dair Materyalleri Tercüme Heyeti” bu kaynağın tamamını Uygur Türk Lehçesinde neşretmiştir. Çin Yıllıkları: Hanedan Tarihleri: Shih-chi(Tarihi Hatıralar) Çin yıllıklarının ilki olan Shih-chi tarihçilerin atası kabul edilen Tsi Ma-ch’ien tarafından M.Ö 104-91 yılları arasında yazılmıştır. Çin’in en eski devirlerinden başlayıp Han İmparatoru Wu-ti dönemine kadar anlatır. *Bu kaynak aynı zamanda dünya tarihinde de tezkere şeklinde yazılan ilk eserdir. Eserin 110. bölümü Hunlar Tezkeresi’dir. Hunlarla ilgili olarak Asya Hun Devletinin kuruluşu ile Hunların ilk kez kuzey ve güney diye ikiye ayrılmalarına kadar olan tarihleri hakkında bilgiler verilmektedir. Yıllığın tam olarak batı dillerine çevirisi yapılmamıştır. Ancak, E. Chavannes, B. Watson gibi ilim adamları bazı bölümlerini çevirmişlerdir. Bugün Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı Uygur Özerk Bölgesi’nde bulunan Xinjiang Üniversitesi İlmi Araştırmalar Dairesi’nin “24 Tarih’teki Türkistan’a Dair Materyalleri Tercüme Heyeti” bu kaynağın tamamını Uygur Türk Lehçesinde neşretmiştir. Çin Yıllıkları: Hanedan Tarihleri: Han-shu (Hanname/ Han Hanedanı Yıllığı) Bu yıllık Han İmparatorluğu’nun kuruluşundan Wang- mang dönemine kadar resmi tarihi anlatmaktadır. Han İmparatorluğu Batı ve Doğu olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu kaynak (Han-shu) Batı Han ile ilgili bilgi vermektedir. Tarihçi bir babanın oğlu olan Pan-ku tarafından yazılmıştır. Pan-ku öldükten sonra Panku’nun kızkardeşi (Pan-chao) ve Ma-hsü yıllığın kalanını tamamlamıştır. Eserin 94. Bölümü Hunlara ayrılmıştır. Hunlar ve Güney Hunlar olarak ikiye ayrılan bir bölüm vardır ve bu bölümde shi-chi’ye göre Hunlarla ilgili daha ayrıntılı bilgi verilmektedir. Diğer kısımlarda da Hunlarla ilgili bilgiler bulunmaktadır. Sonraki yıllarda başka tarihçiler tarafından farklı ilaveler yapılarak eser 110 bölümden 120 bölüme çıkarılmıştır. NOT: Han-shu’nun da batılı dillere tam bir çevirisi yoktur. * E. H. Parker, F. Hirth, E. Chavannes, Homer H. Dubs gibi ilim adamları eserin bazı bölümlerini neşretmişlerdir. * Türkiye’de ise Çin kaynaklarındaki Türklerle ilgili kayıtların Türkçe’ye tercüme edilmesi Türk Tarih Kurumu’nun projelendirmesi ile 1990’lardan sonra başlamıştır. Bu yıllıktaki Hunlarla ilgili kayıtlar Prof. Dr. Ayşe Onat başkanlığındaki bir heyet tarafından Türkçe’ye tercüme edilerek “Han Hanedanı Tarihi Hsiung-nu (Hun) Monografisi” adı ile Türk Tarih Kurumu yayınları arasından yayınlanmıştır. Çin Yıllıkları: Hanedan Tarihleri: Chiu T’ang-shu (Eski T’ang Hanedanı Yıllığı) Liü-hsü 945 yılında tamamlamıştır. T’ang hanedanlığının 618-907 yılları arasındaki tarihi anlatılmaktadır. 200 bölümden oluşan eserin 194,195,198,199. Bölümlerinde Türk boyları ve onların yerleşim bölgeleri hakkında bilgiler vardır. Prof. Dr. İsenbike Togan’ın başkanlığındaki ekip tarafından Eski Tang Hanedanı Tarihi içinde yer alan Kök-Türkler kısmının 194A bölümünün tamamı Türkçe’ye tercüme edilerek açıklamalı metin neşri 2006’da yapılmıştır. Ayrıca Prof.Dr. Ahmet Taşağıl bu kaynağın verdiği 617-630 yılı arasındaki kronolojik bilgileri Kök-Türk kitabında değerlendirmiştir. 

ÖNEMLİ NOT: *Kök-Türkler, Uygurlar ve Uygur birliğine giren Türk boyları hakkında önemli bilgiler verdiği için Türk tarihi açısından önemli bir yıllıktır. *Kopyalayıp yapıştırılarak yazıldığı için olaylar sürekli birbirine karıştırılmıştır. Çin Yıllıkları: Hanedan Tarihleri: Hsin T’ang-shu (Yeni T’ang hanedanı Yıllığı) Dönemin ünlü edebiyatçılarından Song-ch’i ve Ou Yang-shu tarafından 1044 yılında yazılmaya başlanmış ve 1061 yılında tamamlanmıştır. Hsin T’ang-shu diğer Çin kaynaklarına göre Türklerle ilgili daha çok bilgiye sahiptir. 215,2017, 219 ve 221. bölümlerde tüm yabancı boylarının tarihinin bir özeti yapıldıktan sonra onların siyasi, içtimai ve kültürel faaliyetlerinden, yaşadıkları coğrafyalardan, nüfuslarından, askerlerinden ve sahip oldukları hayvanlardan bahsedilmektedir. NOT: * Yeni T’ang Yıllığı vs. Eski T’ang Yıllığı: Yeni yıllık devlet arşivinden alınan yeni bilgilerle genişletilmiştir. Ancak bu yenilikleri yaparken hem olayların sırası karıştırılmış hem de eski tarihteki bazı olaylar alınmamıştır. Bu açıdan bakıldığında Eski T’ang Yıllığı, Yeni T’ang Yıllığı’na göre daha düzgün ve daha zengindir. Türkler Hakkında Bilgi Veren Diğer Çin Kaynaklarından Bazıları: 1. Hou Han-shu (Sonraki Hanname) (Hunlar) 2. San Kuo-chih (Üç Padişahlık Tezkeresi) (Hunlar) 3. Sung-shu (Sung Hanedanı Yıllığı) (Hunlar, Tabgaçlar) 4. Liang-shu (Liang Hanedanı Tarihi) (Kök-Türkler) 5. Ch’en-shu (Ch’en Hanedanlığı Yıllığı) (Kök-Türkler) 6. Wei-shu (Wei Hanedanı Yıllığı) (Tabgaçlar, Kanglılar) 7. Pei Ch’i-shu (Kuzey Ch’i Hanedanı Yıllığı) (Kök-Türkler) 8. Sui-shu (Sui Hanedanı Yıllığı) (Kök-Türkler) 9. Chiu Wu-tai shih (Eski Beş Hanedanlık Dönemi Tarihi) ( Uygurlar) 10. Sung-shih ( Sung Hanedanı Tarihi) ( Uygurlar) 11. T’ung-tian (Kanunlar Külliyatı) ( Kök-Türkler) 12. T’se- fu Yuan-kui (Kitaplar Cevheri) ( Kök-Türkler ve Uygurlar) * Çin yıllıklarını ilk inceleyen: Fransız araştırmacı De Guignes (1756-1758) * Türkiye’de Çin yıllıklarını ilk kullananlar: Bahaeddin Ögel ve Özkan İzgi.

 2- RUS YILLIKLARI 

İslam öncesi dönemde Hazar, Peçenek, Uz, Berendi, Kara-Kalpaklılar ve KumanKıpçaklar Karadeniz’in kuzeyinde devlet kurarak veya boylar halinde dolaşarak bölgeyi etkilemişlerdir. Bu sebeple bu grupların araştırılmasında Rus yıllıkları önemli kaynaklardır. 9. yüzyıldan 13. Yüzyıla kadar (Rusya’nın Moğollar tarafından istilasına kadar) Türk boylarına ait bilgileri ilk Rus yıllıkları vermektedir. Ruslar Hristiyanlığa geçtikten sonra Bizans ile yakınlaşmıştır ve neticesinde yıllık yazma alışkanlığını bu devletten almışlardır. Rus tarihini efsanevi bir şekilde anlatan Rus yıllıklarını P.M. Stoyev isimli bir araştırmacı ortaya çıkarmıştır. Rus yıllıklarında Bulgar, Hazar, Peçenek, Türk (Uz), Berendi, Kuman, Kara-Kalpaklı ve Tatarlar hakkında önemli bilgiler vardır. Not: Rus Yıllıkları, Rus Kronikleri ve Rus Vekayinameleri olarak da adlandırılmaktadır. Türkler hakkında bilgi veren yıllıklar şu şekildedir: Rus Yıllıkları: Povesti Vremennıh Let: Geçmiş Yılların Hikâyesi (Nestor Yıllığı) XII. Yüzyılın başına kadar olan hadiseler ile XIV-XV. Yüzyıldaki Yıllık Dergileri’nin başlangıç kısımlarını ihtiva etmektedir. Nestor Yıllığı üç nüshası bulunmaktadır: Nestor Nüshası, Silvester Nüshası, 1118 Tarihli Nüsha. Bu yıllığın konuları şu şekildedir: Tufandan sonra yeryüzünün Hz. Nuh’un oğulları arasında bölünmesi, Babil kulesi yapılırken insanların Tanrı tarafından dağıtılmaları, Slavların Tuna’ya yerleşmeleri ve buradan başka ülkelere gitmeleri, Kiev Şehrinin kurulması, Hazarların Slavlar üzerindeki hâkimiyetleri, Slavların bir kısmının Varegler’e bir kısmının da Hazarlar’a vergi vermeleri, Bizans ile Kiev arasında yapılan antlaşmalar, Rusların Hristiyanlığı kabul etmeleri. Rus Yıllıkları: İpatyev Yıllığı Bu yıllık 14. Veya 15. yüzyılda İpatyev manastırında yazılmıştır ve bu nüshayı Pskov’da bulan N.M. Karamzin olmuştur.1198 yılına kadar olan hadiseler yazılıdır ve özellikle GüneyBatı Rusya’da gerçekleşen olayları anlatmaktadır. Rus Yıllıkları: Lavrentev Yıllığı Rahip Lavrentev’in ismiyle anılır ve Rus yıllıklarının en eski ve önemlisidir. 1377 yılında Büyük Suzdal ve Nijegorod Knezi Dmitri Konstantinoviç’in emriyle ihtiyar bir yıllıkçıdan, rahip Lavrentev tarafından kopyalanmıştır. Yıllık 1305 yılına kadar olan hadiseleri anlatmaktadır. Ancak yıllıkta bazı yıllara ait olaylar eksiktir. Türkler Hakkında Bilgi Veren Diğer Rus Kaynaklarından Bazıları: 1. Radzivilov veya Kenigsberg Yıllığı (İçerisinde minyatür barındıran tek yıllıktır) 2. Troitski Yıllığı 3. Nikonov Yıllığı 4. Moskova- Akademi Yıllığı 5. Preyaslav (Suzdal) Yıllığı 6. Birinci Novgorad Yıllığının Sinodal Nüshası 7. Birinci Novgorad Yıllığının İlk Nüshası 8. İkinci, İkinci, Üçüncü, Dördüncü ve Beşinci Novgorad Yıllıkları 9. Ermitaj Yıllığı 10. Vaskresen (Pazar) Yıllığı 11. Tver Yıllığı 12. Pskov Yıllığı 13. Rostov Yıllığı 14. Lvov Yıllığı 15. Yermolin Yıllığı 

3. TÜRK TARİHİNİN İSLAM KAYNAKLARI

 Türk tarihinin İslam kaynaklarını genelde Arap ve Fars kökenli coğrafyacıların eserleri oluşturmaktadır. Ancak dikkat edilmelidir ki bu coğrafyacılar eserlerinde birbirlerinden fazlaca alıntı yapmışlardır ve gidip görmedikleri yerleri gitmiş ve görmüş gibi yazmışlardır. Türk Tarihinin İslam Kaynakları: Ebu’l Kasım Ubeydullah b. Hurdadbih Kitâb el-mesâlik ve’l memâlik adlı coğrafyaya dair eserinin ilk müsveddesini 846/847 tarihlerinde tamamlamıştır. 886 yılında kitabına son şeklini vermiştir. Türklerle ilgili çok az bilgi bulunmaktadır. Daha çok Doğu Türklerinden bahsetmiştir. Türklerle ilgili kısım Yusuf Ziya Yörükan tarafından Ortaçağ’da Türkler isimli eseri ile Türkçe’ye kazandırılmıştır. Türk Tarihinin İslam Kaynakları: Ebu’l -Hasan Alî b. el-Huseyn el-Mes’ûdî 10. yüzyılda yaşamıştır. Bağdad’ta doğmuş ve hayatı boyunca İran, Hindistan, Çin Denizi, Oman, Hazar Denizi, Suriye, Filistin ve Mısır gibi yerleri dolaşmıştır. Mürûc el-zehep, elTenbih ve’l işrâf adlı eserleriyle ona nisbet edilen Acâ’ib el-dünyâ adlı eserini yazmıştır. Bu eserlerde Türkler ve Türk ülkeleriyle ilgili bilgiler bulunmaktadır. Coğrafi bakımından olaylarda bazı hatalar olmasına rağmen verdiği bilgiler tarih ve etnoloji bakımından değerlidir. Mürûc el-zehep (Altın Bozkırlar) adlı eseri Ahsen Batur tarafından Türkçe’ye kazandırılmıştır. Türk Tarihinin İslam Kaynakları: Ebu’l Kâsim Muhammed b. Havkal Sayısız ülkeleri dolaşan Ebu’l Kasım, İstahrî tarafından Ebû Zeyd el-Belhî’nin eserine göre te’lif edilen Mesâlik el-memâlik adlı kitabı ve haritalarını tashih ve ikmal ederek Sûret el-arz adıyla yeniden te’lif etmiştir. Eserinde İstahrî gibi(İslam coğrafyacısı ve gezgin), Hazar Denizi ve Mâverâünnehr etrafındaki Türkler hakkında detaylı bilgiler vermiştir. Özellikle Mâverâünnehr hakkında verdiği bilgiler gözlemlerine dayanmaktadır. Türk Tarihinin İslam Kaynakları: Hudûd el-âlem Bu kitap, eski Türk ülkelerinin coğrafyaları hakkında en detaylı bilgiyi veren eserdir. İslam ve özellikle Türk coğrafyası hakkında yapılan en önemli çalışmalardandır. M. Ağarı ve A. Duman tarafında Türkçe’ye kazandırılmıştır. Türk Tarihinin İslam Kaynakları: Ebû Sa’îd Abdülhayy b. Dahhâk el-Gerdîzî 1041 yılına kadar gelen Zeyn el-ahbâr adlı eserinin Türklere tahsis edilen bölümü Türk coğrafyası, etnolojisi ve tarihi bakımından önemlidir. Gerdizi eserinin Türklere ait bölümünü yazarken bazı kaynaklardan faydalanılmıştır. ( İbn Hurdâdbih’in Kitâb el-ahbâr, Mesâlik elmemâlik, el-Ceyhânî’nin el-Mesâlik ve’l memâlik, İbn el-Mukaffa’ın Rub’ el-dünyâ, Tavzîh el-dünyâ) Türk Tarihinin İslam Kaynakları: Şerefüz el-Zamân Tahir-el Mervezi Hakkında çok az bilgi vardır. Taba’i el Hayavan adlı eserinde Türklerle ilgili bilgiler vardır. Türk Tarihinin İslam Kaynakları: Ebû Abdullâh Muhammed b. Muhammed el-Şerîf el-İdrîsî Nüzhet el-müştâk adlı coğrafyasını 548 (1154) yılında Sicilya’da tamamlamış ve Norman Kralı II. Roger’e takdim etmiştir. Bu sebeple eserine Kitâbu Rocâr da denilmiştir. Türklerle ilgili kısımları yazarken İbn Hurdâdbih, İbn Havkal gibi coğrafyacıların eserlerinden ve tanıdığı Türklerden yararlanmıştır. Ancak eserine Batlamyus coğrafyasından birçok hayali olayları da eklemiştir. Bu yüzden onun verdiği bilgileri önceki coğrafyacılar vermedikleri için ilim dünyası ihtiyatla karşılamıştır. Türk Tarihinin İslam Kaynakları: İbn Kesir İbn Kesîr, yalnızca bir tarihçi değil, aynı zamanda büyük bir fıkıh ve hadîs bilginidir. Bu bakımdan İslâm düşüncesinin tarih, fikıh, hadîs ve tabakât (bir konu hakkında yoğunlaşan insanların hayatının anlatıldığı eserler, ilk kez Hadis alanında çalışanların biyografisi olarak hazırlanmıştır- Tabakatü’l-Muhaddisin, Tabakatü’l-Fukaha) konularında çok değerli ve orijinal eserler telif etmiştir. Bizim için önemli olan eseri “El-Bidâye ve'n-Nihâye fi't-Tarih” isimli kitabıdır. Genel tarih niteliğinde olan bu eser, kâinatın yaratılışından başlayarak İbn Kesir'in hayatının son günlerine kadar geçen olayları anlatmaktadır. Türkler Hakkında Bilgi Veren Diğer İslam Kaynaklarından Bazıları: 1. El İstahrî El Farisi, 2. İbn Fakih el-Hemedani, 3. Ebu Ubeyd Abdullah El Bekri, 4. İbn Rusteh, Ebu’l Hasan Alî b. Mûsâ b. Saîd el-Mağribî, 5. Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî, 6. Nûreddîn Muhammed b. Muhammed el-Avfî, 7. Ebu’l Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî, 8. İbn Fadlan, 9. Şemseddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Beşşârî el-Makdîsî‘ * Bu eserlerdeki Türklere ait bilgiler Prof. Dr. Ramazan Şeşen tarafından İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Ülkeleri adlı kitapta Türkçe’ye kazandırılmıştır. 

4. TÜRK TARİHİNİN BİZANS KAYNAKLARI

 Bu kaynaklar Doğu Avrupa Türk tarihinin en önemli kaynaklarındandır. Doğu kaynakları olan Çin, Rus ve Arap kaynaklarını tamamlamaları açısından ayrı bir öneme sahiptir. Türkler için çok önemli olan bu eserlerin büyük bir kısmı Türkçe’ye kazandırılamamıştır. * Türk tarihi hakkında en eski bilgiler Herodot’un İskitya’dan bahsettiği bölümde verilmektedir. Sonrasında Pomponius Mela, Strabon ve Plinius’un eserlerinde muhtemelen Türklere ait olduğu düşünülen bilgiler mevcuttur. Milattan sonraki ikinci yüzyılda Ptolemaios ve Dionysios Periegetes Hazar Denizi çevresine yayılan Hunlar hakkında bilgi vermektedirler. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Ammianus Marcellinus Roma tarihçisidir. 322-400 yılları arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. Dönemin birçok savaşına yüksek rütbeli subay olarak katılıp yaşadıklarını ve gözlemlerini yazmıştır. Res Gestae adlı 31 kitaptan oluşan seri Latince yazılmıştır. Yazdıklarının çoğu günümüze kadar gelememiştir. Bu eser Türk Tarihi bakımından oldukça önemlidir. Hunların Avrupa önlerinde görüldükleri ilk devirlerine dair bilgi veren ilk Roma kaynağıdır. Hunların alanları hâkimiyet altına alarak Tın (Don) Nehri üzerinden Avrupa içlerine ilerlemeleri, Gotları mağlup etmeleri; kültürleri, âdetleri ve sosyal hayatlarına dair enteresan bilgiler vermektedir. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Jordanes İki eseri bulunmaktadır: Got Tarihi ve Dünya Kroniği. Got tarihi isimli eserinde Hunlar hakkında birçok bilgi bulunur ve bu eser dönemin en önemli kaynağı olarak kabul edilir. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Prokopios Kaisareia’lı (Filistin) tarihçidir. Hitabet öğrenimi görmüştür ancak sonradan İstanbul’da hukukçu ve devlet memuru olarak görev yapmıştır. Belisarios’un tavsiyesiyle Perslere, Vandallara ve Doğu Gotlarına karşı yapılan savaşları ele alan 8 kitaplık bir eser yazmıştır. Bu eserde kavimler göçü dönemi ile Hun-Türk tarihine ait pek çok değerli bilgiye rastlamak mümkündür. Özellikle Attila’nın faaliyetleri ve Hun adı altında Bulgarlar, Ak Hunlar, Sabirler ve Utigur gibi diğer Türk boylarına dair verdiği bilgiler dikkat çekicidir. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Agathias 554 yılında İstanbul’a gelip avukatlık yapmaya başlamıştır. Yazdığı eser 552-558 yıllarında yaşanan olayları içermektedir ve Prokopios’un eserinin devamı niteliğindedir. Eftalitlerin Perslere karşı savaşları, 555-556 yılında Sabirlerin Bizanslılarla beraber Perslere karşı savaşları, 552 yılındaki İtalya-Got savaşında tatbik edilen savaş taktiğinin Hun taktiği şeklinde olduğuna dair bilgiler ile Utrigur ve Kutrigurlara ait önemli detayları da yine bu kaynaktan edinmek mümkündür. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Menandros Protektor Menandros Protektor 6. yüzyılın en önemli tarihçilerindendir. İstanbul’da hukuk eğitimi görmüştür. Tarihi eseri Agathias’ın eserinin devamı niteliğindedir. Avar Hakanlığı ve Türklerin yayılmaları ile ilgili detaylı bilgiler (Avarların Tuna havzasına yerleşmeleri, mücadeleleri, Gepidler ve Langobardlarla olan ilişkileri, Bizans’a karşı izlenen politikalar)içermektedir. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Maurice- Strategicon Bizans imparatoru Maurice tarafından yazılmıştır. 12 kısımdan oluşan eserde askeri stratejiler (ordunun teşekkülü, savaş yöntemleri ve hileler ile lojistik destekler, askeri disiplin ve taktik) yer almaktadır. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Theophylact Simocatta 7. yüzyılın ilk müellifidir. Menander’in kitabının devamı 8 kitaptan oluşan eserin sahibidir. Avarların tarihi bakımından önemlidir. Müellif İmparator Tiberious’un ölümünden sonraki olayları anlatmaktadır. Bununla beraber Avarların Singidonum, Viminacium ve diğer şehirlerin işgalini, Trakya seferini, elçilik heyetlerinin gidiş gelişlerini de eserde bulmak mümkündür. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Theophanes 284-813 yılları arasını anlatan bir eserdir. Hun, Bulgar, Avar, Sabir ve Hazarlara ait önemli bilgiler vermektedir. Türk Tarihinin Bizans Kaynakları: Nikephoros Nikephoros, hükümdarın kâtibidir ve daha sonra rahiplik yaparak İstanbul patrikliği görevinde bulunmuştur. Tarihle ilgili iki eseri vardır. Türk tarihi için önemli olan eseri Brevarium adı ile bilinmekte ve 602 ile 796 yılları arasını kapsayan dönemdeki olayları anlatmaktadır. Eserde 619 yılında Hristiyanlığı kabul eden Hun hükümdarından, Avar-Bizans mücadelelerinden ve Hazar-Bizans münasebetlerinden bahsedilmektedir. Türkler Hakkında Bilgi Veren Diğer Bizans Kaynaklarından Bazıları: 1. Olympiodoros (V. Yy. Hunlar) 2. Zosimos (V. Yy. Hunlar) 3. Sozomenos (V. Yy. Hunlar) 4. Sokrates (V. Yy. Hunlar) 5. Theodoretos (V. Yy. Hunlar) 6. Mytilene Psikoposu Zacharias (VI. Yy. Hunlar) 7. Josua Stylitzes (VI. Yy. Hunlar) 8. Ioannes Malalas (VI. Yy. Hunlar, Avarlar) 9. Eugarios (VI. Yy. Hunlar, Avarlar) 10. Georgios Pisides (VI. Yy. Avarlar) 11. Theodoros Synkellos (VII. Yy. Avarlar) 12. Chronicon Paschale (VII. Yy. Avarlar) 13. Ermeni Psikoposu Sebeos (VII. Yy. Türkler, Hazarlar, Eftalitler) 14. Antiochia Patriki Michael (VII. Yy. Hunlar, Avarlar) 15. Epitome (IX. Yy. Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar) 16. Georgios Kedrenos (XI.yy. Hun, Avarlar, Hazarlar, Peçenekler) 17. VI.Leon’un Savaş Taktiği kitabı (X. Yy. Türk, Frank, Langobard Savaş Usulleri) 18. VII.Konstantinos Porphyrogennetos (X. Yy. Peçenekler, Oğuzlar, Hazarlar, Alanlar, Ruslar, Bulgarlar) 19. İoannes Skylitzes (XI.yy. Hunlar, Uzlar, Peçenekler, Macarlar) 20. Anna Komnena (XII.yy. Peçenekler, Uzlar, Kuman/Kıpçaklar, Selçuklu Türkleri) 21. İoannes Zonaras (XII.yy- Hunlar, Macarlar, Peçenekler, Uzlar, Kuman/Kıpçaklar) 22. Michael Glykas (XII.yy- Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kuman/Kıpçaklar) 23. İoannes Kinnamos (XII.yy- Selçuklular, Peçenekler, Macarlar) 24. Georgios Akropolites (XIII.yy- Bulgarlar, Tatarlar, Kuman/Kıpçaklar) 25. Georgios Pachymeres (XIV.yy- Kuman/Kıpçaklar, Tatarlar, Moğollar) 26. VI. İoannes Kantakuzenos (XIV.yy- Kuman/Kıpçaklar, Tatarlar, Osmanlılar)

 5. SEYAHATNAMELER 

 Not: Bu kaynakları kullanırken dikkatli davranmakta fayda vardır zira bu eserler seyahat kitabını yazan seyyahın bakış açısını, duygularını, düşüncelerini, karşılaştığı muameleye göre yoğun şekilde aksettirebilirler. Kullanırken temkinli davranmalı ve eğer imkanı varsa verdikleri bilgiler diğer kaynaklarla karşılaştırılmalıdır. Seyahatnamelerinde Türklerle ilgili veren seyyahlar: Hsüan Tsang Seyahatnamesi Çinli Budist Rahip Hsüan Tsang 7. yüzyılda casusluk amacıyla Hindistan’a gitmiş ve KökTürklerin Batı tarafında gezmiştir. Seyahatnamesinde Türklerle ilgili değerli bilgiler vardır. Wang Yen-te Seyahatnamesi Çinli rahip Wang Yeng- te de aslında casusdur ve 10. yüzyılda Turfan ve Beş-Balık bölgesindeki Uygurların arasında bulunarak, duyduklarını ve gördüklerini teferruatlı bir rapor halinde sunmuştur. Bu seyahatnamede pek çok yer, şahıs ve boy adı geçmekle beraber, halkın gelenek ve görenekleriyle, günlük hayatlarına dair de bilgiler vardır. İbn Fazlan Seyahatnamesi 920-921 yıllarında İslâmiyeti yeni kabul etmiş olan İtil Bulgarlarının hükümdarı İlteber Almuş, Hazarlara karşı müstahkem kaleler inşa etmek için para ve İslam dinini daha iyi öğrenmek gayesi ile Abbasi Halifesine bir elçilik heyeti göndermiştir. Bu sırada ekonomik olarak zor durumda bulunan Halife hem İslam dinini öğretecek hem de onları daha yakından tanımak üzere bir elçilk heyeti göndermiştir. İşte İbni Fazlan bu elçilik kafilesinin içerisinde divan katibi olarak görev yapmıştır. İbn Fazlan geçtikleri yerlerdeki Türk ülkeleri ve boyları ile ilgili pek çok şeyi kaydetmiştir. Seyahatnamenin tek nüshası İran’ın Meşhed şehrinde bulunmaktadır. Bu seyyahlardan başka 13. Yy’da Moğollara gönderilen Giovanni Da Pian Del CarpiniPlano Carpini, Wilhem Rubruk, Marko Polo, İbni Batuta, Ruy Gonzales De Clavijo ile Gıyasettin Nakkaş Seyahatnamelerini de sayabiliriz. 

* Yukarıda bahsettiğimiz seyahatnamelerin tamamı Türkçe’ye kazandırılmıştır.

Bir çoğununda pdf sini paylaştım